Mısır’da modernleşme çalışmalarını incelerken şüphesiz Osmanlı Devleti’nin 18. Yüzyılda içinde bulınduğu durumu ve yaptığı reform çalışmalarına giden süreci çok iyi tahlil etmeliyiz. Tarih boyunca bir devleti devlet yapan bir sistem vardır. Devlet, kural koyar itaat bekler; devlet güvenliği sağlar, vergi bekler; devlet adaleti sağlar karşılığında da asker ister. Bu sistem bir denge içindedir ve bu denge var olduğu müddetçe devletin yapısı, otoristesi devam eder. Ancak 18. Yüzyıl artık Osmanlı’nın sahada çokça savaş kaybettiği bir dönemdir. Yeniçeri ocağındaki gerilemenin yanında bürokraside de adam kayırma, rüşvet ve yolsuzlukların artışına bağlı olarak imparatorluk düzeninin artık işlemediği bir dönemdir. Tarih boyunca var olan bu kadim denge artık Osmanlı’da bozulmaya başlamıştır ve bozulan bu sistemi düzeltmek için Üçüncü Selim’le birlikte modernleşme çabaları başlamış ancak padişahın girişimleri idamıyla sonuçlanmıştır. Üçüncü Selim’in bayrağını İkinci Mahmut devralmış ve yeniliklerin önündeki en büyük engel olan Yeniçeri Ocağını kaldırarak Osmanlı İmparatorluğunu bir reform dönemine sokmuştur. 19. Yüzyılda imparatorluklardaki dağılma sürecini tersine çevirmek, otoriteyi merkezileştirmek ve genişletmek amacıyla yapılan bu reform çalışmalarına James Gelvin “Savunmaya Yönelik Kalkınmacılık” adını vererek literatüre yeni bir kavram kazanmıştır.
Savunmaya Yönelik Kalkınmacılığın Mısır’da da izdüşümleri olmuştur. Hatta Mısır bu anlamda vilayeti bulunduğu Osmanlı’ya örnek olmuştur. Osmanlı’da merkezin zayıflamasının yanında mahalli idareler güç kazanmıştır. 1805 yılında Osmanlı tarafından Mısır’a vali olarak atanan Mehmet Ali Paşa, Mısır’da bir yıldız gibi parlamıştır. Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın, Mısır’ın modernleşmesindeki etkisi muazzamdır. Gelvin Savunmaya Yönelik Kalkınmacılığın birinci adımını askeri reform olarak nitelendirir ve Mehmet Ali Paşa da modernleşme hareketlerinin ilk adımı olarak askeriyede Avrupa modeli bir sistem gözetmiştir. Mehmet Ali Paşa’nın modernleşme çalışmalarını titizlikle açıklayan Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi eserinde Mehmet Ali Paşa’nın ordunun ardından tüm devlet kurumlarında Avruplılaşma çalışmaları başlatmasından bahseder. Mehmet Ali Paşa, Avrupa tarzı eğitim veren subay okulu açıp Avrupa’ya öğrenciler göndermiştir. Bunun yanında tıp, veteriner, mühendislik ve kimyager okulları da açmıştır. 1835’te çevirmen yetiştirmek amacıyla Yabancı Diller Okulu’nu da kurmuştur. Yenilikler konusunda Osmanlı’dan hep bir adım önde giden Mehmet Ali Paşa ilk gazete olan el- Vakai el Mısıriyye 1828’de çıkartarak Osmanlıya da örnek olmuştur ve hemen ardından İkinci Mahmut da Osmanlı da ilk resmi gazete olan Takvim-i Vakayi yayımlamaya başlanmıştır. Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın bu yenilikleri finans edebilmesi için hazinesenin dolu olması gerekiyordu. Bu sebeple yüksek vergiler getirdi ve iltizam topraklarına el koydu. Ulemanın yönettiği vakıf gelirlerine de vergi getirdi.
Cleveland, Mısır modernleşmesinden bahsederken Mısır’a en önemli ekonomik kaynak olan pamuk üretiminin üzerinde durur. Kavalalı Mehmet Ali Paşa yaptığı reformları ekonomik olarak karşılayabilmek için vergilere getirdiği yeniliklerin yanında pamuk üretimini de iyi kullanmıştır. Ilk yıllarda Mısır geliri pamuktan sağlandıysa da Mehmet Ali Paşa Mısır’ın sadece bir tarım devleti olmasını istemiyordu bu yüzden sanayi programı başlattı. Yeni fabrikalar kurulmuş olsa da bu sanayi programının çok da başarılı olduğu söylenemez. Mehmet Ali Paşa’nın modernleşme çalışmalarının şüphesiz en başarılı ve sürekli olanı merkezi bürokratikleşmede sağlanmıştır.
Mısır Modernleşmesi anlatırken Mısır’ın modernleşme sürecinde adeta Osmanlı ile bir yarış halinde olmasının yanında Avrupa ile olan ilişkisine de bakmak gerekir. Bir Osmanlı vilayeti olan MısırIn Avrupa ile ilk temasları, Yunanistan’ın Osmanlı’ya ayaklanmasıyla başlamıştır. Ayaklanmayı bastırmaya gücü yetmeyen Osmanlı Devleti ayaklanmanın bastırılması için Mehmet Ali Paşa’dan yardım ister ve karşılığında da ona Girit Valiliği vaad edilir ve Mehtmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Yunan Ayaklanmasının bastırır. Ancak Yunan Ayaklanması uluslaearası bir boyut kazandığı için Avrupalı devletlerin müdahelesi sonucu Girit boşaltılmıştır. Mısır’ın Avrupalı devletlerle ilişkisi elbette bununla sınırları değildir. Mısır, Osmanlı ile yaşadığı sorunları kendi çıkarları doğrultusunda çözmek isteyen Avrupalı devletlerle artık çok sık karşı karşıya kalacaktır.
İngiltere, Mısır’ı kendi çıkarlarıyla çelişen bir gelişme olmadığı müddetçe bir tehdit olarak görememiş Mehmet Ali Paşa’nın oğlu İbrahim’in Suriye valiliğini almasına göz yummuştur. Ancak İngiltere, 1839 Nizip Savaşında Osmanlı ordusunu yenen Mısır ordusunun sandığından daha güçlü olduğunu görerek Mehmet Ali Paşa’nın gücünün İngiltere’nin Ortadoğu çıkarlarına uygun olmadığına karar vermiştir. Ve Osmanlı- Mısır anlaşmazlığını kendi çıkarlarına göre çözmüştür. 1841 Londra Anltlaşmasına göre Mehmet Ali Paşa Sudan dışında işgal ettiği tüm topraklardan çekilecek ve ordunun mevcudu 18 bini geçmeyecektir. Bu antlaşma sonucunda hem ordu zayıfladı hem sanayileşme çalışmaları olumsuz etkilendi hem de reform çalışmaları sekteye uğradı. “Mehmet Ali’nin tam bir Mısır bağımsızlığı elde etmekteki başarısızlığına rağmen özerk bir devlet yaratma çabaları, kendi hükümdarlığının çok sonrasına taşınacak bir hükümet altyapısı kurmasını sağlamıştı. Böylece haleflerine, merkezi idare ve Avrupa’nın esinlendirdiği reformları yürütecek iyi eğitilmiş bir kadro bırakmış oluyordu.” (William Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, s.86)
