Bu analiz yazısında Afrika Birliği Örgütü, Afrika Birliği, AKSTA, Pan Afrikanizm, Afrika Birliği’nin işleyişi, yapısı ve organları, gündem 2063 projeleri ve bu doğrultuda gerçekleşen ilk 10 yıllık kalkınma planı hakkında temel bilgilere yer verilmiştir.
Giriş
Afrika Birliği 1957 yılında Gana’nın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte gerçekleşen süreçte kurulmuştur. 2002’den itibaren birlik günümüzdeki halini almıştır. 1994 yılında Güney Afrika’da son bulan apartheid rejimi ile birlikte dekolonizasyon süreci tamamlanmıştır. Gündem 2063 hedefleri başarıya ulaşabilirse mevcut kalan bütün izleri de yok edebilecek güçtedir. Yıllar boyunca yaşamış oldukları kolonizasyon kıta üzerinde olumsuz etkiler bırakmıştır. Güçlü doğal kaynaklara sahip olsalar da nitelikli insanlara sahip olamadıkları için bu kaynakları sadece hammadde satışında kullanabilir durumdadırlar. Bu durum ekonomik olarak gelişememelerine sebep olmaktadır. 20.yüzyılda pan-afrikanizm düşüncesi kıtanın çoğunluğunda egemen düşünce olmaya başlamıştır. Sömürgeci güçler ve onların Afrika’da bıraktıkları emareler ile mücadele etmeye başlamışlardır. Uzun yıllar boyunca kıtada hâkim olan kolonyal düzeni eleştiren, kolonyal dönem sonrası olarak nitelenen post-kolonyal düşünce ile Afrika’nın şu anki stratejilerini değerlendirmek daha uygun olacaktır.
1 Ocak 2021’de gündem 2063’ün hedefleri AKSTA’da belirlenmiştir. Kıta genelinde birliği savunan Pan-Afrikanizm siyasi ve ekonomik entegrasyonu sağlamakta başarısız olmuştur. Mevcut güvenlik açıkları bu başarısızlığın sebepleri arasındadır. Mevcut problemin kaynağı bulunursa gündem 2063’ün hangi ölçekte başarı gösterebileceği tahmin edilebilir. Genellikle sorunlar sosyo-ekonomik, güvenlik ve çevre sorunları etrafında dönmektedir. Bu bağlamda gündem 2063’ün hedefleri arasında sağlam bir güvenlik mekanizması oluşturmak da vardır. Amaçlanan hedefler arasında barışçıl ve güvenilir bir Afrika olgusu yaratabilmek, kıta çapında başarısız olan ekonomik entegrasyonu başarılı hale getirmek ve insan, mal ve hizmetlerin kıta içerisinde serbest dolaşımını sağlamak vardır. Bu doğrultuda beş adet 10 yıllık kalkınma planları hazırlanmıştır.

Kolonyal Dönem
Bu dönem altın çağını 19. ve 20. yüzyıllarda yaşamıştır. 1947 yılında Hindistan’ın bağımsızlığını kazanması ile sona ermiştir. Ashis Nandy, The Intimate Enemy adlı eserinde sömürgeciliği ikiye ayırmıştır. İlki bölge ve sınırların fiziki olarak fethi ile gerçekleşen kolonyal güçlere dayanır. Sömürgeci dönemin aşılması için sınırların kolonyal güçlerden arındırılması yeterli değildir. İkincisi ise zihin, kimlik ve kültürlerin sömürgeleştirilmesidir ve asıl tehlikeli olan budur. Bize dayatılan kolonyal güçlerin istediklerini, fikirlerini kendimizi ve kendi kültürümüze ait olduğunu sanarız.

Bu dönemde sürekli olarak bir batı vurgusu yapılmaktadır. Fakat yapılan bu vurgu sadece batıyı yüceltmekle kalmayıp aynı zamanda doğu uygarlıklarını yerecek şekildedir. Post- kolonyalist düşünürlerden Fanon’a göre batı uygarlıkları mevcut sömürgeci ırkçılığın temel nedenidir. “Doğu ülkeleri için özerklik, düşünülebilir bir opsiyon değildir.
Pan- Afrikanizim’in yani birlik arayışının temelleri 1950’li yıllara dayanmaktadır. ABD’de yaşanan sömürgecilik ve ırkçılık karşıtlığına dayanan sosyal hareketler Afrika’da da birlik arayışına yönlendirmiştir.
Londra’da 1900 yılında bu düşüncedeki ilk konferans gerçekleşmiştir. Duse Muhammed Ali ekonomik olarak duyulan ihtiyacı fark etmiştir. Ahmed Ben Bella Fransa’nın tahakkümünden kurtulmayı sağlayan Cezayir bağımsızlık savaşında yer almıştır. Marcus Garvey eşitlik, self determinasyon hakkını içeren ilk anti-emperyalist hareketin kurucusu olmuştur. Afrika birliğinin temelleri atılırken nitelikli insan gücünün zayıflığı, kıtadaki öz yönetim için engel teşkil etmektedir. Nitelikli insan gücünün zayıf olması uzun bir süre boyunca Afrika için ciddi problemler arasında bulunmuştur.

1935 yılında İtalya’nın işgali ile Afrika Milletler Cemiyetinden yardım istemiştir. Fakat beklenen yardım gelmemiştir. Bu konuda yaşanan kültürel ve siyasi farklılıklar milletler cemiyetinin yetersiz kalmasının sebepleri arasına girebilir. Bu gelmeyen yardım neticesinde 1963 yılında Afrika Birliği Örgütü kurulmuştur. Post-kolonyal dönemde kurulan ilk uluslararası örgüt olma özelliğine sahiptir. Ana amacı sömürgeci devletlerin ve apartheid rejiminin izlerinden, kalıntılarından kurtulabilmektir. Fakat bir istikrar sağlayamamıştır. Kıtada var olan istikrarsızlık ve zayıf demokrasi normları örgütün başarısız olmasına sebep olmuştur. Ayrıca örgüte üye olan ülkelerin iç işlerine karışmazlık ilkesi oluşan sorunlara müdahale hakkını yok etmiştir. Kıtada zamanla kazanılan bağımsızlıklar sonucunda da bir mesele oluşmuştur. O da liderlerin gücü merkezileştirme, muhalefeti baskılama ve güçlü ordular oluşturma isteğidir. Bu sebeple 1960’lı yıllardan itibaren askeri darbeler yaşanmaya başlamıştır.

Fakat Afrika Birliği Örgütü sadece başarısızlıklarla anılırsa haksızlık edilmiş olur. Bazı başarılarından bahsetmek gerekirse henüz bağımsız olmayan ülkelere bağımsızlık konusunda destek olmuş ve bu süreçte aktif bir rol oynamıştır, sömürgeci güçlerin bölgeden çekilmesiyle birlikte kıta içerisindeki ülkeler arasında oluşan sınır problemlerinin çözülmesinde arabuluculuk görevini başarıyla üstlenmiştir.
Afrika Birliği
Afrika’nın sosyo-kültürel, siyasi ve ekonomik olarak yeniden doğuşu Afrika Rönesans’ı olarak adlandırılmaktadır. 9 Eylül 1999 yılında Sitre Zirvesi sayesinde Temmuz 2002 yılında Durban’da yapılan zirveyle Afrika Birliği kurumsal bir kimlik kazanmıştır.

Kolonyal dönemde yaşanan ırkçılık sebebiyle kıta içerisinde de bir ayrımcılık oluşmuştur. Buna bağlı olarak da güvenlik problemleri oluşmaya başlamıştır. Ayrıca kıtada bulunan terörist eylemler ve isyanlar oluşturulmaya çalışılan istikrarı bozmaktadır.
Afrika Birliği demokratik normlara fazlasıyla önem vermiştir. Bunun güzel örneklerinden birisi 2005 yılında yaşanan Togo dikta krizidir. Mevcut siyasi liderin vefatıyla birlikte boşalan devlet liderliği koltuğunu oğlu devralmıştı.Fakat Afrika birliği bu duruma müdahale etmiş, demokratik bir seçim yapılarak yeni devlet liderinin seçilmesini sağlamıştır. Afrika Birliği Afrika birliği örgütünden farklı olarak halk iradesine dayana meşruiyete önem vermektedir.

Afrika Birliği Organları- Yapısı- İşleyişi
Afrika Birliği büyük birlikteliği sağlamaya çalışmaktadır. Toprak bütünlüğü ve bağımsızlıkların savunulması, barış, güvenlik ve istikrarın sağlanması, demokratik normların bütün kıtada gelişmesi, kıta gelişimi gibi konulara işleyişinde yer vermiş, bu amaçlar doğrultusunda kararlar almıştır.
• Genel Kurul
• Yürütme Konseyi
• Daimî Temsilciler Konseyi
• Barış ve Güvenlik Konseyi
• Uzmanlaşmış Teknik Kurullar
• Komisyon
• Afrika Birliği Kalkınma Ajansı
• Afrika Birliği Vakfı
• Yargı, insan hakları ve hukuk organları
• Pan-afrikan meclisi
• Ekonomik sosyal ve kültürel konsey
• Afrika akran değerlendirme mekanizması
• Bölgesel ekonomik topluluklar
• Finansal kuruluşlar
• Uzmanlaşmış kurum ve kuruluşlar

Afrika Barış ve Güvenlik Mimarisi
Yaşam hakkının tehlikesi, kıta genelinde bulunan istikrarsızlık iç ve dış ticareti olumsuz olarak etkilemektedir. Kıtada sosyo-ekonomik kalkınmaya engel olmaktadır. Bu sebeple gündem 2063’ün güvenlik sorunlarını en aza indirebilecek şekilde planlanması gerekmektedir. Afrika birliği örgütü güvenlik konusunda fazlasıyla zayıf bir çerçeveye sahipti. Yaşanan istikrarsızlıkların temelinde kolonyal güçlerin olumsuz etkisi, soğuk savaş döneminde mevcut kutupların sahaları içerisinde olması ve Birleşmiş Milletlerin barış konusunda işlevsiz kalması yatmaktadır. Yaşanan olaylara müdahale etmeyişi birleşmiş milletler hakkında bu düşüncenin oluşmasını sağlamıştır.
2006 yılında ise Afrika Birliği, Birleşmiş Milletler ile bir iş birliği yapmıştır. APSA’nın finansal yetersizliği sebebiyle Avrupa birliği ile de bir iş birliği söz konusudur. Avrupa birliği ayrıca barış operasyonlarını da finanse etmiştir. APSA’nın yaşamış olduğu finansal sorunlar olumsuz bir etki bırakmaktadır. Dış güçlere ekonomik anlamda oluşan bağlılık küresel güç olma, uluslararası arenada önemli bir yer işgal etme hedefleri önünde engel yaratmaktadır. Gündem 2063 Afrika’yı küresel bir güç haline getirmeyi hedeflemektedir. Afrika birliğinin 50.yıldönümünde bu düşünce duyurulmuştur.

Gündem 2063 yukarıdaki değindiğim gibi birçok konuyu amaçları arasına koymuştur. Öncelikle güvenlik sorunu çözerek kıtada istikrarı sağlamayı hedeflemektedir. Nitelikli insan nüfusunun artması için eğitime her şekilde teşvik ve destek olacak amaçlara sahiptir. Ekonomik olarak sadece hammadde satıcısı konumundan bu hammaddeyi işleyen ve satan bir güç olmak hedefleri arasındadır. İnsani kalkınma ve sürdürülebilirlik konusuna da hedefleri arasında yer vermiştir.
Gündem 2063’ün Ana Projeleri
• Entegre hızlı tren ağı; maliyetin çok yüksek olması bu proje için bir engel teşkil etmektedir.
• Afrika emtialar stratejisinin formülasyonu
• Afrika kıtasal serbest ticaret alanının kurulması
• Afrika pasaportu ve kıta içerisinde serbest dolaşım
• 2020 itibariyle silahların susturulması
• Büyük Inga Dam projesinin uygulanması
• Afrika hava taşımacılığı tek pazarının kurulması
• Yıllık Afrika ekonomi forumunun kurulması
• Afrika finansal kuruluşlarının oluşturulması
• Pan Afrika dijital ağı
• Afrika uzay stratejisi
• Afrika sanal ve e-üniversite
• Siber Güvenlik
• Büyük Afrika Müzesi
• Afrika Ansiklopedisi
Gündem 2063 Doğrultusunda Hazırlanan İlk 10 Yıllık Kalkınma Planının Sonuçları
“Kapsayıcı büyüme ve sürdürülebilirlik temelli bir Afrika hedefi %29’luk bir artış göstermektedir. Beklenenin altında olsa da bu hedef başlığının altında yüksek yaşam standardı da değerlendirilmiştir. %56 ile iyi bir sonuç elde edilmiştir. Pan-Afrikanizm idealleri %44 ile ilk aşama için güzel bir sonuç elde etmiştir. Aynı şekilde barışçıl ve güvenilir Afrika’da %48 ile beklenenin altında bir sonuçla gelmiş olsa da ilk aşama için kötü bir sonuç değildir. Fakat iyi yönetişim %16 ile kötü bir sonuç olarak gelmiştir. Bu sebeple yönetişim ve demokratik normlar ile daha fazla ilgilenilmesi gerekebilir. Genel olarak bütün sonuçlar değerlendirildiğinde ise ilk 10 yıllık kalkınma planı doğrultusunda ilerleyen dönemler için umut verici bir tablo söz konusudur. Bölgesel olarak değerlendirildiğinde en iyi sonuçlar doğu Afrika’dan gelmiştir. Orta ve Güney Afrika’nın sahip olduğu sonuçlar doğu Afrika’nın sonuçları kadar iyi değildir.”
Sonuç
Bu analiz yazısının sonucunda Afrika Birliği örgütü ve Afrika Birliğinin temelde sahip oldukları farklılıklar, Kolonyal dönem ve Post-kolonyal düşünce hakkında ve bu düşünce türünün öncüleri, Afrika birliğinin işleyişi ve organları, gündem 2063 hedefleri, amaçları ve planlanan projeleri, ilk 10 yıllık kalkınma planının sonuçları hakkında bilgilere ulaşabiliyoruz. Afrika’daki istikrarsızlığın ve güvenlik sorunlarının nedeni hakkında bilgilere ve bu sorunların nasıl ve kim(ler) tarafından yok edilmeye çalışıldığına bu analiz yazısı ile kısaca ulaşabiliyoruz.
Kaynakça
a) Kaynak 1: ŞAHİN G, BEYHAN O.R, Afrika Birliği’nin Küresel Sistemde Güç Merkezi Olma Hedefi ve “Gündem 2063” Vizyonu, Savunma Bilimleri Dergisi, Kasım 2021, Sayı 40, ss. 201-244.
b) Kaynak 2 (erişim tarihi 15.10.2022)
c) Kaynak 3